Noel Nedir? Noel ve Yılbaşı ile ilişkili batıl inanış ve yaratıklar
Makale: Özhan Öztürk
NOEL Her yıl Batı Kiliselerinde 25 Aralık günü İsa peygamberin Beytüllahim’de (Bethlehem) bir ahırda gerçekleşen doğumunu anmak için kutlanılan yortusu olup, Christmas, Doğuş Bayramı, Kutsal Doğuş, Milât Yortusu adlarıyla da bilinmektedir. Doğu Kiliseleri Jülyen takviminde 25 Aralık’a denk gelen 7 Ocak günü kutlama yapmaktadır.
Kitab-ı Mukaddes’te yalnızca Luka (1:26, 2:40) ve Matta (1:18) İncillerinde Bethlehem kentinde kocası Yusuf’un (Joseph) yardımıyla Meryem’in oğlu olarak dünyaya geldiğinden bahsedilen İsa peygamberin kış mevsiminde dünyaya geldiği şüpheli olup, tersine Luka’da (2:8) İsa’nın doğduğu zaman çobanlar çayırlarda sürülerini otlattığı kayıtlıdır. Kilise liderleri MS 440 yılında toplanarak İsa peygamberin doğum günü olarak pagan dönemde güneş tanrının onurlandırıldığı kış gündönümünü özellikle seçmiştir. Sözün özü Noel kutlamalarının geçmişi Hıristiyanlıktan çok daha eskilere dayanmakta olup, Eski Mısır’da bu gün güneş ışığını temsil eden yeni doğmuş bir çocuk kurban edilirdi. Sonradan Roma tarafından da benimsenen Mithra inancında da 25 Aralık günü ‘Solis İnvicti’ (yenilmez güneş) günü adıyla güneş tanrısının doğum günü olarak kabul edilip kutlanılmıştır. Günümüzde iyice ticarileşen Noel kutlamaları hediye alıp vermeye vesile olduğu için dini içeriğinden soyutlanarak tüm dünya halk ve kültürleri tarafından benimsenmiştir. Noel kelimesi Latince natalis (doğum) ile alakalı olup, Fransızcaya geçerken değişime uğramış, Türkçe’ye de Fransızca’dan ödünçlenmiştir. Noel günü 25 Aralık öğleden sonrası Noel Yemeği hazırlanmakta, aile fertleri masa etrafında bir araya gelip yemekte, çocuklar Noel Baba adlı hayali bir varlığa hediye getirmesi için mektuplar yazmakta, Noel ağacı adı verilen bir çam ağacı ışık ve süslerle donatılmaktadır. İskandinavya’da Noel Ağacı geleneğinin bir varyasyonu olan pagan dönemden miras Yule kütüğü yakılması geleneği bulunmaktadır. Noel’de ayrıca Roma döneminde strenae olarak bilinen insanların birbirine değerli taş, para, pasta ve lamba gibi eşyalar hediye etme geleneği de devam ettirilmiştir. Bu hediyeler Rusya’da Babuşka (Büyükanne), Kuzey ülkelerinde Thor, Avrupa folklorunda ise çocukların koruyucu azizi St. Nicholas (Yortu günü 5 Aralık) tarafından dağıtılmaktayken günümüzde Santa Claus (Noel Baba) adlı hayali bir karakter bu görevi üstlenmiştir.
YULE NEDİR?
Tarihi Germen halklarının pagan dönemde genellikle 14 Ocak gününe denk gelen kış ortasında gerçekleştirilen, Aesir tanrılarına sunular sunulan bir dini festivalin adı olup, zamanla Hıristiyan yılbaşı kutlamaları ile bütünleşmiştir. Germen takviminde Yule’den önce (Ærra Jéola), Yule’den sonra (Ærra Jéola) gibi ay isimlerinin bulunması da geleneğin ne derece köklü olduğunu göstermekte folkloristler Yaban Avı kutlamaları ve Odin kültü ile de ilişkili olduğunu iddia etmektedir. Yule keçisi ve Yule kütüğü gibi adetler günümüz İskandinav folklorunda devam ettirilmektedir. 19. yüzyıla dek yılbaşı gecesi çocuklar ev ev dolaşırken Yule (Yılbaşı) keçisi şarkıları söyler ve içlerinden birisi keçi kılığına girerdi ki bu geleneğin tanrı Thor ile ilişkili bir yılbaşı sembolü olduğu sanılmaktadır. Benzer şekilde İskandinav ülkelerinde yılbaşı günü süslenip aynı gece yakılan büyükçe bir kütük Yule kütüğü olarak adlandırılmaktadır.
YİRMİ GECE NEDİR?
Alman folklorunda St. Thomas günü 21 Aralık ile Üç Kral günü 6 Ocak arasında kalan günlere verilen isim olup, bu sürede ölülerin hayaletlerinin mezarlarından dışarı çıkıp insanlar arasında dolaştığına inanılmaktadır. Yule veya daha önceki bir festival ile ilişkilendirilen bu dönemin ilk 12 günü hava şartları gözlenir ve yılın 12 ayının aynı şekilde geçeceği düşünülür, çamaşır yıkamak ve yün eğirmek gibi bazı işlerle kabuklu yemişler gibi bazı yiyecekleri yemekten kaçınılırdı. Bu gelenek pagan Yuletide veya Yule, Hıristiyan Noel Zamanı veya Noel’in 12 günü olarak bilinip Noel arifesi ile Epifani arasındaki dönemde gerçekleştirilen adetlerle benzerlik göstermektedir.
YALDA NEDİR?
İran takvimine göre kış mevsiminin ilk gününde kutlanılan bir bayramın adıdır. Hıristiyanlar tarafından 25 Aralık veya 6 Ocak günü kutlanılan İsa’nın doğum gününün kaynağı bir teoriye göre güneş tanrısı Yalda adıyla bilinen Mithra’nın doğum günüydü.
ZWARTE PİET NEDİR?
Flamanlarca Noel Baba (‘Sinterklass’) ile özdeşleştirilen Saint Nicholas’ın siyahi yol
arkadaşının adı olup, her yıl 5 Aralık gecesinde (Sinterklaasavond) Belçika, Hollanda ve Lüksemburg’da adına bir festival düzenlenmekte çocuklara şeker ve diğer hediyeler dağıtılmaktaydı. Zwarte Piet, Lüksemburg’da Kara Peter (Schwaarze Péiter) adıyla da bilinmekteydi. Söylenceye göre St. Nicholas’ın İspanya’dan gelen Kuzey Afrikalı kölesinin adı olup, kendisine yolculuklarında eşlik etmektedir. Kara Peter Rönesans’a özgü renkli pantolonlu ve tüylü şapkalı bir kıyafet içinde yüzü siyaha boyanmış, kıvırcık saçlı aktörlerce olarak tasvir edilmekteydi. Zwarte Piet’ın Ortaçağ’da şeytanın adlarından birisi olduğu ve Saint Nicholas’ı zincire vurarak köle yaptığına dair bir söylence bulunmaktaysa da bugünkü folklorik haliyle ilk olarak Jan Schenkman’ın 1850 tarihli bir çalışmasında bahsi geçmiştir.
KNECHT RUPRECHT NEDİR?
Alman folklorunda Yılbaşı öncesi Saint Nicholas veya İsa’ya hizmet eden bir şövalye
veya uşağın adıdır. Yazılı kaynaklarda ilk olarak 17. Yüzyılda Nuremberg’de rastlanan Ruprecht 19. Yüzyıla dek uzun çizmeler giyip, sarı peruk ve maske takan beyaz elbiseli bir adam tarafından Noel arifesinde (5 veya 6 Aralık) canlandırılmıştır. Knecht Ruprecht kılığına giren kişi İsa tarafından gönderildiğini ve çocuklara hediyeler getirdiğini söyleyerek ailelere çocuklarının iyi huylu olmadığını sorarak evet cevabı aldıklarının çocuklarına çeşitli hediyeler vermekte, hayır cevabı aldıklarına ise bir kamçı ve sopa yardımıyla şakacıktan vurmaktaydı. Knecht Ruprech, çeşitli bölgelerde Hans Ruprecht, Rumpknecht, Mittelmark’da De hêle Christ (Kutsal İsa), Mecklenburg’da Ru Clas (Sert Nicholas), Alsace’de Hans Trapp, Doğu Frizya’da ise Bur and Bullerclas adlarıyla bilinmekteydi
SANTA CLAUS NEDİR?
İngilizce Father Christmas, Saint Nicholas, Saint Nick, Kris Kringle adlarıyla da
bilinen ve kaynağını St. Nicholas adlı Anadolulu bir Hıristiyan azizinden alan karakterin adıdır. St. Nicholas adına Hollanda’da her yıl 5 Aralık’ta düzenlenen Sinterklaas adlı festivalden adını almış ve İngiliz, Kuzey Amerika kültürüne adapte olmuştur. Modern Santa Claus karakteri MS 4. yüzyılda Anadolu’da yaşamış, cömertliği ve fakirleri gözetmesiyle tanınan Myra piskoposu St. Nicholas ile 17. yüzyıl İngiliz folklorunda ‘Father Christmas’ adıyla rastlanan uzun yeşil kıyafetler giyen sakallı yaşlı bir karakterin sentezidir. Bazı yazarlar bu ikinci karakterin İskandinav tanrısı Odin’den geliştiğini iddia etmişlerdir. İngiltere’de Plymtree papazı Richard Smart’ı (1435-1477) ziyaret edenlerle rahip arasında geçen bir diyalogda ilk defa ‘Sir Christmas’ adı geçmiştir. Türkçe Noel Baba olarak anılan bu karakter pagan bereket tanrıları ve karakoncolos ile ilişkili olmalıdır.
Bkz. Joulupukki, Noel
JOULUPUKKİ NEDİR?
Santa Claus (Noel Baba) için Finlandiya’da kullanılan kelime olup Fince ‘Noel yortusu keçisi’ anlamına gelmektedir. Geleneğin adı, insanların keçi postlarına bürünerek evlerden artık yemekler toplayıp yediği ‘nuuttipukki’ geleneğiyle ilgilidir. Joulupukki, modern çağda Amerikan geleneğinden etkilenmekle birlikte kısmen özgünlüğünü korumuştur. Amerika’da olduğu gibi şömineden eve girmek yerine ön kapıyı çalmayı tercih eder ve ev sahiplerine “Onko täällä kilttejä lapsia?” (Güzel çocuklarınız neredeler?) sorusunu sorar. Kırmızı giysiler giymiş ve ren geyiklerinin çektiği bir kızakla seyahat etmektedir.
SAINT NİCHOLAS KİMDİR?
(MS 270-343) Çocukların ve denizcilerin koruyucusu kabul edilen aziz Myra piskoposu olup, yortusu 6 Aralık günü yapılmaktaydı. Çok sayıda efsanenin konusu olup, mucizeler gerçekleştiren aziz, Noel Baba olarak da bilinen Santa Claus karakterinin öncülü olmalıdır. Jacobus de Voragine’in 13. yüzyılda yazdığı ve azizlerin hayatını anlattığı Altın efsane adlı çalışmasında din adamının çeyizleri olmadığı için hayat kadını olmak zorunda kalan kızları altın vererek kurtardığı, fırtınaları durdurarak denizcileri kurtardığı anlatılmaktadır.